Spiegel: Kurd le seretay mêjuwewe nîştecêy wilatî Mad bûn

Nivîskar: Bekir Şwanî

 Profîsor D. Spiegel, Friedrich von 1820-1905. Ȇrannasîkî Elmanî bû ke bezorî le bwarî Kurdnasîda karî kirduwe û be karekanî derbarey mêjûy Kurd û Zendavêsta nawbangî derkirduwe. Spiegel paş ewey le seretay nîwey duwemî sedey nozdeyemda komelêk kitêbî derbarey Kurd û Avêsta çap kird, le nawende zansitîyekanî Elmanya û Ewrupada nawbangêkî gewrey peyda kird. Kitêbêkî Spiegel derbarey Zendavêsta, bû be serçaweyekî gring bo lêkolînewey ziman, felsefe, mêjûy ayȋnekan û çendîn zansitî tir.

Spiegel yekêk le lêkolînewekanî xoy bo mêjûy Kurd û betaybetîş bo peywendî Kurd be Madekanewe terxan kirduwe. Nûser bo ew lêkolîneweye sûdî le gişt ew serçawane wergirtuwe ke lew serdemeda destî pêyan geyiştuwe, wek: kitêbe ayȋnîye konekan, nûsînekanî Sitrabon û Geznefon, serçawe Ermenîyekan, ew nûsîne bizmarîyaney ke lelayen Hhenrî Sî Rawlînson-ewe dozrabûnewe û hemû berhemekanî ew şareza û rojhelatnasaney ke le sedey nozdeyemda le herêmeke karyan leser mêjûy Kurd kirdibû.

Beboçûnî Spiegel, egerçî le serdemî Madekan û le dway Madekanîş alozî dirust debû û dewlete gewrekan heldeweşan, ew gorankarîyane karîgerîy kemyan leser jyanî nawxoy eşîretekan hebuwe.  Gorankarîyekan zyatir le şare serekîyekanda rûyan deda, çunke deselatdaranî nwê layengiranî deselatdarî konyan le şarekan derdekird, yan eman xoyan le tirsî deselatî nwê heldehatin û rûyan le gund û nawçe dûredestekan dekird.

Spiegel hewlî dawe sereta doxî Ȇran û Kurdistan lew serdemaneda rûn bikatewe. Le deştekanî Sûryawe destpêdekat û degate rojhelatî Dîcle û zê û here zyad basî nawçekanî başûr û rojhellatî kurdistan dekat. Nûser le Culemêrgewe ta Sine û le çyayekanî Hewramanewe ta deştekanî Kerkûk û Hewlêr û golî Xezer û çemî Aras be wridî basî cugrafyay ew nawçane dekat û yek be yekî çya û gol û deşt û rûbar û çemekanî ew deverane dexate berdestî xwêner. Paşan dête ser basî yek be yekî eşîretekanî ew deverane û jimarey binemalekanyan destnîşan dekat. Spiegel heman kat jimarey mîlete cyawazekanî wek Ermenî û Asûrî û Cûlekeyş diyarî dekat ke lew deveraneda legel Kurdda jiyawn û amaje bo rolyan le mêjûy herêmekeda dekat.

Spiegel cugrafyay wilatî Mad le Hîrodîtewe degwazêtewe û boman derdekewêt ke beşêk lew wilate le rojhelat û başûrî Kurdistanî em serdemeda buwe. Be boçûnî nûser, hîç serçaweyekî mêjûîy nîye bîselmênêt ke le pêş zayînda neteweyekî tirî cige le Kurd lem herêmeda zorîney danîştuwanî pêkhênabêt. Aşkiraye Farsekanîş mêjû û nerîtî xoyan nabenewe ser Madekan. Spiegel rûnî dekatewe eşîret û danîştuwanî zûy ew deverane, wate Kurdekan û mîletakanî nawyan, xoyan be xawenî herêmeke zanîwe û byanîyekanîş beheman çaw temaşayan kirdûn. Be boçûnî ew, ew herême carî yekem lelayen împratoryay Romawe parçe krawe. Dewletî Roma bakurî deverekey dagîr kirduwe û serkirdeyekî serbazî benawî Atropatês kirduwe be fermanreway û nawî "Azerbaycan"îş le nawî ewewe hatuwe.

Bepêy lêkolînewekanî Spiegel, Kurd le seretay mêjuwewe nîştecêy wlatî Mad bûn. Çîrok û dastane Ȇranîyekan ewan wek kontirîn mîletî ew herême nawdeben û nek tenya le nûsînekanî Hîrodîtda, belkû le kitêbekey Geznefonîşda derbarey Kardoxîyekan nawî Kurd hatuwe û rûnî kirduwetewe ke sîstemî jiyanî Kurdekan le serdemî Geznefonewe ta sedey nozdeyem goranêkî ewtoy beserda nehatuwe.

Le serçawe mêjûîyekanewe aşkira debêt ke deyan salî dway rûxanî împratoryay Mad hêşta şerî nêwan Farsekanî Aşemenîd û Madekan dirêjey hebuwe. Spiegel le gêranewekanî Hîrodîtewe boy derdekewêt Kambîzî gewrey Farsekan le seremergda wesêtî bo destûpêwendekanî kirduwe rêneden carêkî tir Madekan beser Farsekanewe bibin be fermanrrewa.

Egerçî hîç belgeyek be zimanî Madekan nedozrawetewe, belam hemû ew nawaney lewanewe pêman geyştûn, betaybetî nawî padşakanyan, le zimane Hîndo-Cêrmanîyekanewe serçaweyan girtuwe. Spiegel destinîşanî kirduwe ke hemû serçawekan Madekan debenewe ser mîletanî Hîndo-Cêrmanî û le zimanî Hîrodîtewe denûsêt ke Madekan xoyan be mîletêkî Aryayî danawe.

Spiegel lew lêkolîneweyey xoyda çend ra û boçûnêk tawutwê dekat û le akamda degate ew bawerey ke reçelekî Kurdekan deçêtewe ser Madekan. Em lêkolîneweye dwatir buwe be serçawe bo Viladîmîr Mînorsikî û çend rojhelatnasêkî tirîş. Belam ewey mayey serince, le lêkolînewekanî dwatirda sebaret be peywendî Kurd be Madekanewe bedegmen nawî P. D. Frîrdîş Spiegel dehênrêt.

Jêder: https://bschwani.blogspot.com/2017/10/blog-post_16.html

Xelat/ Kurdistanî Nwê