ÇEMK Û HÊMANÊN ÇÎROKÊ

Nivîskar: Dilawerê Zengî

Çîrok berhevoka bûyeran e ku ji hêla nivîskar an çîrokbêj ve hatî vegotin. Di nav xwe de, bûyerek an komek bûyerên ku bi kesayetiyên mirovan ve girêdayî ne ku di awayê jiyanê û têkiliya wan a bi rewşên jiyanê re ji hev cuda ne. Dikare bê gotin ku çîrok yek ji hêmanên herî xurt ji bo balkişandina mirov tê dîtin, ji ber ku xwîner bal xwe ve dikişîne û hêris û hestên wî geş dike û her wiha bi balkêşî xwîner pir dixwaze dawiya çîrokê bizane. Çîrokeke ku ji aliyê kesekî ve hatiye vegotin, an jî çîrokeke nivîskî ye ku armanca wê xweşî, wec û mifa ye, wek ku di dîrokê de bi gelek navan hatiye naskirin û ji van navan: Çîrok, efsane û nûçe; li ku tê dîtin nûçe bi devkî yan bi nivîskî hatine veguhestin. Bi kurtî mirov dikare bibêje ku çîrok çîrokek e ku li dora mirov û bûyeran digere, yên ku rast in an jî rastîbîn in an jî ew dikare bibe berhemeke aşopê.

Hêjayî gotinê ye ku çîrok û serpêhatî ji demên kevnar ve hatine zanîn. Ji ber pêwîstiya mirov a lezgîn e ku rewş, hest û serpêhatiyên xwe yên jiyanê bi zimanî şirove dike; çîrokên efsane pêşî peyda bûn û mirovan ew bi devkî belav kirin. Çîrok bûn war û penageha ku mirov ji bo ji kar û barên jiyanê aram û hêmin bibin û bigihijin xweşî û guhdarîkirina serpêhatiyên dêûbav û dapîr û bapîran bikin; ji bo ku li hêviya pêşerojeke xweş binêrin.

Çîrok di jiyana mirovan de yek ji regezên rêber e. Cihê ku giyana mirov lê dibihîze; ji ber bandora wê ya li ser derûn û hestên wê heye, nemaze dema ku mirov xwe di hundirê bûyerên ku tê de diqewimin sawêr dike û di nav guhdarvan de hay û hestan çêdike ku ew bi beşdariya hestyarî di nav mirovên çîrokê de pê dihise.

Çemka çîrokê: Çîrok wekî şaxek wêjeyê tê dîtin ku bi şêweyê pexşanî, yan jî helbestê tê û bi awayê vegotinê, yan jî serpêhatiyê tê vegotin; ji ber ku dibe bûyerên aşopî yan jîwerî yên ku armancek an berjewendiyeke taybetî hildigirin, vehewîne. Mebesta wê ew e ku xwendevan an guhdarvan xweş bike, yan jî rêberî, nîşandan, pend û şîretan bide.

Pênaseya çîrokê: Çîrok bi zimanî çîrokeke nivîskî ye, ku ji rastî yan ji sawêrê, yan jî ji herduyan hatiye wergirtin û li ser hin bingehên hunera wêjeyî hatiye avakirin û bi çîrokan hatiye berhevkirin. Çîrok di wateya xwe ya îroyîn de tomarkirina tiştên ku di demeke diyarkirî de rûdidin, çi gelek bûyer bin, çi bûyerek tenê be, û van bûyeran bandorek li ser heman nivîskarî hiştine; ku wî dil kir ku wê binivîsîne. Dibe ku ev bûyer di demeke dirêj de biqewimin, ya ku jê re roman tê gotin, an demek navîn çêdibe, ya ku jê re çîrok tê gotin, an jî serdema kurt e, ya ku jê re kurteçîrok tê gotin pêk tê.

Hêmanên çîrokê:

Bûyer: Bûyer wekî kiryar û çalakiya ku çîrok li dora wê vedigere tê pênasekirin. Ew ji komek bûyerên parçeyî yên birêkxistî û pevgirêdayî ye, pêk tê. Ji ber vê yekê bûyer yek ji hêmanên herî girîng ên çîrokê ye. Di wê de; rewş pêş dikevin û mezin dibin û kesayetî tevdigerin. Awayê kevneşopî ya çîrokê vegotina bûyerê ye, ya ku li ser hevrêstina ku bi bingeha çîrokê ve girêdayî ye. Taybetmendiyên herî girîng ên bûyerên çîrokeke baş hene:

Divê bûyer bandorker be û bi tevahî bandora çîrokê bigire. Ji bo ku bala xwendevan bikişîne û hêmana arezûdarkirinê tê de dewlemend bike, bi hev ve girêdayî be û ji beşên hevgir, hevçeşin û hevgirtî pêk tê; Ji bo dîmena çîrokeke yekgirtî. Divê destpêkek, navînek û dawiyê hebe.

Hevrêstin: Ew wekî ravekirina bûyer û kiryaran çawa diherikin û bi hev ve girêdayî ne, digihîje encamê. Hevrêstin li ser lihevketina arezû, dilbijî û hestan, an jî li ser bûyerên derve hatiye avakirin. Hevrêstin tenê bi bûyerên li pey hev ên demnaseyî ve girêdayî nîne, lê ew vegotina bûyerên bi hev ve girêdayî ye bi hebûna têkiliyeke sedemî ya di navbera bûyeran de. Hevrêstin ji sê hêmanên sereke pêk tê, ew jî ev in:

Destpêk: Xala destpêka çîrokê ye. Ew xaleke balkêş e, da ku bala xwendevan bikişîne. Karê wê yê sereke ew e ku kesayetiyan bide nasîn, ji bo bûyerên pêşerojê amade bike û rewşa bingehîn a çîrokê bide nasîn.

Girêk: Jê re xala gupîtik û qeyrana bûyeran jî tê gotin. Ev qonax bi têkhelbûn û tevhevbûna bûyeran û yek li dû yê dî û rêza wan diyar dibe.

Dawî: Jê re dema ronahîkirinê û qonaxa xuyakirina dawî ya niyara kesayetiyan tê gotin. Çêtir e ku dawîhatineke ji nişka ve nebe û bi bûyerên çîrokê re pêwendîdar be, ku dawiya wê razîker be, û dawiya wê vekirî yan girtî be.

Kesayetî: Kesayetiya herî girîng pêkhateya berhema çîrokî ye. Ew hêmana ku berhemên vegotinê tê de têne cudakirin e. Kesayetî dikare wekî komeke taybetmendiyên civakî, sinçî, rêwiştî, hizrî, derûnî û laşî ku kesayetek diyar dike were pênasekirin û ya ku di pêwendiya wî ya bi kesayetiyên din ên çîrokê re xuya dike. Kesayetî dikarin di du şaxên sereke de bêne dabeşkirin:

Kesayetiya sereke: Kesayetiya navend û bandorker di çîrokê de û navenda bîr, raman û biyavên wê ye. Ji vê kesayetê re bi gelemperî lehengê çîrokê tê gotin; da ku bala xwîner bikişîne û niyareke erênî yan neyînî hilgire, yan jî lerzîn be û ji hêla xwendevan ve yan dê were hezkirin an jî redkirin.

Kesayetiya duyem: Ew kesayetî ye ku di geşedana bûyerên çîrokê de dibe alîkar û ji kesayeta sereke kêmtir binirx tê dîtin. Ew gelek erkan pêk tîne, ji wan: Alîkariya leheng di nîşandana kesayetiya wî de û girtina hin biryaran. Ew ji xwendevan re dibe alîkar ku hûrguliyên çîrokê bizanibe.

Amadekarî: Amadekarî yek ji hêmanên bingehîn ên çîrokê ye. Ew dibe alîkar ji bo baştir rewşa çîrokê têbigihêjin. Amadekarî dikare ji hêla hêmanên jêrîn ve çêtirîn were naskirin:

Dem: Dema çîrokê tê diyarkirin, çi di dema niha de, çi dema borî de, çi di pêşerojê de, çi sal û dîrokeke diyarkirî, çi yên din.

Cih: Ev hêman cihê bûyerên çîrokê himbêz dike, çi li seray, gund, bajarok, gundek, derdorek an cihek din be.

Çand: Lêkolîna taybetiyên kesayetiyan e; di warê axaftin, cil û berg, pêgirt, dab û nerît, kevneşopî, reftar, tevger û yên din de.

Keşûbaya çîrokê: Ev hêman diyarkirina keşûbaya giştî ya ku di çîrokê de ji serî heta dawiyê serdest e, wek ku ew keşûbayeke pêkenokî yan cangizok be, yan jî arandinek, arezûdarek, an tiştek din hebe.

Derfetên Keşûbayê: Rewşa Keşûbayê himbêz dike, çi baran be, tav be, ba be, yan jî şert û mercên Keşûbayên din.

Girtinhev (Milmilandin): Girtinhev çawaniyên kesayetiyan vedibêje û çawa bi hevrêstinê re hevpeywendî dibe. Ew sedema mezinbûna bûyerên hevrêstinê ye û celebeke arandin, arezûdar û gomanê li çîrokê zêde dike. Ji bo ku xwendevan dest pê bike li ser vebizavên kesayetiyan hizir bike. Du celebên sereke yên girtinhevê hene:

Girtinheva hundirî: Ew girtinhevên ku di derûniya mirov de rû didin; mîna derbaskirina êşan, liberxwedaniya hin xwestekan, girtina hin biryaran û yên din.

Girtinheva derveyî: Têkilî û hevpeywendiyên kesayetiyan bi hev re û nakokî û milmilandinên derve yên ku di navbera wan de çêdibin e.

Mijar: Mijar hêmanek e ku peyama sereke û ramana serpêhatî ya çîrokê ronî dike. Cihê ku raman di navbera kesayetiyan, hevrêstin, amadekarî û hêmanên din ên çîrokê de xaleke hevbirdanê ye. Ew bi gelemperî veşartî ye û di çîrokê de zelal xuya nake, lê ji bûyerên çîrokê tê derêncam.

Di dawiyê de, cureyên berhemên çîrokî ji aliyê çavkaniyan ve li ser çîrokên jîwerî û çîrokên aşopî têne dabeşkirin. Çîrokên jîwerî bûyerên xwe ji jîweriya civakê û rê û şêwazên jiyana mirovan digirin. Lêbelê, çîrokên aşopî bûyerên xwe ji aşopa dûr û ji nerastiyê digirin. Gelek pirsgirêkên civakî, jîngehî û zanistî dikarin bi çîrokan werin çareserkirin.

XELAT