Arşîvkirina Berxwedanê… Hevpeyvînek bi Dr. Omer Şêxmûs re- 2

Arşîvkirina Berxwedanê… Hevpeyvînek bi Dr. Omer Şêxmûs re- Beşa 2

Dr. Omer Şêxmûs: Hin ji pirtûkên min ên jinavçûyî

Amadekar: Dr. Farangis Qadirî

Pirs: Te behsa dijwarîya hilgirtina pirsgirêka Kurd li Sûrîyê kir. Di hevpeyvînên te yên bi Newzad Elî re, ku wekî pirtûk hatine weşandin, te behs kir ku heta di dawiya salên 1960an de jî, te neçar ma ku pirtûkên Kurdî veşêrin û ji bo wan çalan bikolin, her çend te hin ji wan paşê dît, yên din jî hatin wêrankirin.

Dr. Omer Şêxmûs:

"Di sala 1960î de, pêlek girtinên li dijî çepgir û çalakvanên Kurd li Sûriyeyê dest pê kir, û ez yek ji wan kesên ku hatin girtin bûm. Ji ber wê me gelek pirtûk û weşan û nivîs di malê de veşartin daku dujmin bikar neyne. Çend caran min hemû pirtûkên têkildarî Kurdan veşart û dûre min ew nedîtin, an jî xanîyên nû li herêmê hatibûn avakirin, ji ber vê yekê pirtûk winda bûn.

Dema ku ez hatim Ewropayê, min azadiya lêkolîn, xwendin, komkirin û fêrbûna li ser Kurdan hebû. Ez bextewar bûm ku di sala 1962an de rêya min bi Zanîngeha Koleja Londonê (University College London), bi taybetî Enstîtuya Karûbarên Cîhanî ya Londonê (London Institute of world Affairs), li Brîtanyayê.

Ez ji hemû ew pirtûkxaneyên ecêb ên li Brîtanyayê hene matmayî mam, ji ber vê yekê min gelek dem li Pirtûkxaneya Senatoyê (Senate House Library), pirtûkxaneya Koleja zanînegeha Londonê (University College London), bi taybetî Dibistana Aborî ya Londonê (London School of Economics) , û heta pirtûkxaneyên herêmî yên li (Notting Hill) û (Kensington) derbas kir. Min gelek dem bi wan re derbas kir û wan alîkariya min kir ku gelek sûd jê wergirtin.

Ji ber ku em azad bûn, carinan em di hişyarkirina xelkê de li ser Kurd û Kurdistanê de me zêdegavî dikir. Heta dema ku em bi hevalên xwe yên keç re derdiketin, me ewqas li ser Kurdistanê diaxivî ku ew bêzar dibûn.

Ji ber vê yekê li Ewropayê min xwe azad hîs dikir û min dikarîbû her tiştê ku min dixwest li ser Kurd û Kurdistanê berhev bikim. Eleqeya min a ji bo lêkolîn û berhevkirina agahdariyan li ser Kurdan zêde bû û ez tî bûm ji bo bêtir û bêtir agahdariyan wergirim.

Ev dibe ku faktora sereke ya veşartî di berhevkirina gotar û agahdariyan li ser Kurdan de be.

Tora pêwendiya kurdan li Diyasporayê

Pirs: Yek ji taybetmendiyên bêhevta yên arşîva we pirrengiya naveroka wê ya li ser Kurdên ji hemû beşên Kurdistanê û Diyasporayê, û her weha çalakiyên siyasî û çandî ye. Kîjan faktoran di vê cûrbecûriyê de alîkariya we kirine? Nêzîkatiyên we ji bo berhevkirina materyal û delîlên arşîvê çi bûn?

 Dr. Omer Şêxmûs:

Xwendekarên Kurd ên ku di dawiya salên 1940 û 1950an de hatin Ewropayê hêmara wan ne pir bûn, lê ew di belavkirina agahdariya li ser têkoşîna Kurdan, çand û siyaseta wan de pir çalak bûn.

Di nav van de ku dikarim behsê bikim (Dr. Nûredîn Zaza, Îsmet Şerîf Wanlî) li Swîsreyê, (Dr. Kamîran Bedirxan, Ehmed Qasimlo û Ebdulrehman Qasimlo) li Parîsê, (Dr. Wirya Rewandizî) li Viyanayê, (Ebdullah Qadir) li Almanya, (Tehsîn Mihemed Emîn Hewramî û Selah Sa'dullah, Dara Tofîq û Şewket Akrayî û Seedî Dizeyî) li Brîtanyayê bûn.

Piraniya van kesan di damezrandina du rêxistinên xwendekarên Kurd de rolek girîng lîstin. Di sala 1949an de, Nûredîn Zaza û her du birayên Qasimlo bi hev re kovarek bi navê (Dangê Kurd) weşandin. Ev kovar salekê dom kir.

Di Tebaxa 1956an de, Komeleya Xwendekarên Kurd li Ewropayê (KSSE) ji aliyê 17 xwendekarên Kurd ên ji hemû beşên Kurdistanê yên li welatên cuda yên Ewropaya Rojava dijiyan ve li Wiesbaden, Almanya Rojava hate damezrandin.

Di sala 1961an de, dema ku tevgera çekdarî ya ji bo otonomiyê li Kurdistana Iraqê dest pê kir, me kêm-zêde wekî parêzer, nûner û dîplomatên wan xebitîn da ku agahdariya li ser têkoşîna Kurdan li Iraqê û hemû beşên din ên Kurdistanê belav bikin. Ev tevger bû sedema çalakiyên din û avakirina têkiliyan bi rojname, medyayê, dîplomatan, partiyên siyasî û rêxistinên mirovî re.

Dabeşbûna xwendekar û çalakvanan piştî hilweşînê

Li Ewropaya Rojava, di çalakiyên xwe de ji xwendekarên Kurd ên li Ewropaya Rojhilat bêtir azadî hebû. Wan dikarîn çalakiyên çandî yên wekî Cejna Newrozê organîze bikin, lê ji bo çalakiyên siyasî, mîna piraniya welatên sosyalîst û komunîst, ew hewceyê bi destûra Komîteya Navendî bûn. Ev çalakî bi awayekî zelal di gotar û nameyan, kovaran, poster û wêneyên di arşîva min de têne xuyang kirin.

Mixabin, piştî hilweşîna tevgera çekdarî li Kurdistana Iraqê ya bi serokatiya Mela Mistefa Barzanî, (KSSE) di sala 1975an de li Berlînê ji hev veqetiya. Rêxistina duyemîn ku ji (KSSE) veqetiya Komeleya Xwendekarên Kurdistanê li Derveyî Welat (AKSA) bû, ku ji hêla komek xwendekarên çepgir ên ji hemî beşên Kurdistanê ve hate damezrandin ku rexne li serokatiya Partiya Demokrat a Kurdistana Iraqê û Barzanî dikirin û nêzîkî YNKê ya ku nû avabibû bûn.

Ev rewş heta nîvê salên 1980-an berdewam kir, dema ku hejmara koçberên Kurd li piraniya welatên Ewropî zêde bûn û rêxistinên girêdayî partî û komeleyên çandî li şûna rêxistinên xwendekaran girtin.

Berê, di sala 1965an de, komek xwendekarên Kurd, ku di bin bandora fikrê Dr. Cemal Nebaz de ku, yek ji damezrînerên Komeleya Azadî û Vejîn û yekîtiya Kurd (KAJIK) bûn,  ku di sala 1959`an damezra bû, ji KSSE cûdabûn û Yekîtiya Neteweyî ya Xwendekarên Kurd li Ewropayê (NUKSE) damezrandin û heta sala 1977`an berdewam bûn.

(KAJIK) paşê bû Partiya Sosyalîst a Kurd (PASOK), bi serokatiya Azad Mistafa, ku heman arasteya îdeolojîk a pan-kurdî wekî KAJIK hebû, lê bi reng û hebûna sosyalîstî. Vê yekê bandor li ser derketina rêxistineke xwendekaran a dilsoz a bi navê Rêxistina Sosyalîst a Xwendekarên Kurd li Ewropayê (SOKSE) li şûna NUKSE kir. Ev rêxistin ji sala 1980an heta 2005an berdewam bû...

KNC li şûna wan hemûyan girt

Piraniya van rêxistinên pan-kurdî û yên girêdayî wan ji aliyê Kongreya Neteweyî ya Kurd (KNC) cihê wan girt, ku di sala 1985an de ji aliyê Cewad Mela ve li Londonê hate damezrandin û birêvebirin.

Arşîva min hema hema hemî belgeyên KSSE li Brîtanya û weşanên serokatiya wê li Berlînê û her weha hin şaxên din ên vê rêxistinê dihewîne. Heman tişt dikare ji bo belgeyên AKSA jî were gotin.

Hin ji belgeyên NUKSE û SOKSE di arşîva min de (yên ku ji min re hatine şandin) hene. Lêbelê, gotarên min ji beşdarbûna min di tevgera çekdarî ya di navbera salên 1978 û nîvê duyemîn ê sala 1981an de bandor bûne. Dema ku ez li çiyayên Kurdistana Iraqê bûm, min gelek materyal berhev kir, lê di sala 1982an de materyalên min ji hêla Îranê ve li ofîsa YNKê ya li Tehranê hatin desteserkirin. Min ew li wir hiştibûn da ku wan ji tunebûnê biparêzim, da ku ez di wextê xwe de wan bişînim Ewropayê.

Cewad Mela                                                               Kamîran Bedirxan                                                      Nuredîn Zaza

Min arşîva xwe bi Kurdên beşên din ên welêt da nasandin

 Aliyek din ku bandor li arşîva min kir û pir girîng bû ew bû, ku ez cara yekem li Ewropayê bi hejmareke mezin ji Kurdên ji beşên din ên Kurdistanê re hevdîtin pêk anîbû, ku wê demê ez tekane Kurdê Sûrî bûm yê ku di wê demê de li Brîtanyayê dijiyam. Piraniya wan ji Kurdistana Iraqê bûn, û kêmaniyek ji Îran û Tirkiyeyê jî hebûn. Li wir, dema ku me hev dît, gelek derfetên me hebûn.

Ji ber ku me li Rojhilata Navîn di têkiliyên di navbera Kurdên li deverên cuda yên welêt de pirsgirêkên girîng hebûn; Sînor tund bûn û têkiliya bi Kurdên din re destûr nedida, lê li Ewropayê, em çûn û axivîn û fêm kirin ku me gelek ezmûnên dîrokî yên hevpar hene û zimanê me tevî zaravayên cuda bi tevahî nêzîkî hev bûn.

Ji bo me pir heyecan bû ku em Kurdên ji beşên din ên Kurdistanê bibînin. Me fêm kir ku me sedemek wekhev heye, ji ber vê yekê me ne tenê alîkariya tevgera Kurdistana Iraqê kir, lê dema ku hin Kurd di salên 1959 û 1963an de li Tirkiyeyê hatin girtin, ez di parastina mafên wan de li Rêxistina Efûya Navneteweyî (Amnesty International) ya nû damezrandî pir çalak bûm . Bi heman awayî, ji bo Kurdistana Îranê di sala 1959an û piştre.

Tiştê ku ji bo me girîng û teşwîqkar bû, xelk, medya û hejmarek rojnamevanên baş bûn ku girîngiyek mezin didan pirsgirêka Kurd û her weha Filistîniyan û pirsgirêkên demokrasî û mafên mirovan li Tirkiye, Îran, Iraq û Sûriyeyê. Em gelek bersivên erênî û piştgirî ji bo tiştê ku em dikirin distandin.

Ji bilî rêxistinên wekî Efûya Navdewletî  (Amnesty International) û rojnamevanan, rêxistinên ne hikûmî û mirovdostên wekî (Oxfam), zarokparêz (Save the Children), dêr û rêxistinên din ên mirovî yên wekî Xaça Sor (Red Cross) hebûn ku di alîkarî û berhevkirina alîkariyan ji bo penaber û malbatên Kurd de pir çalak bûn.

Berhevkirina alîkariya darayî ji bo girtiyên ramanê

Bi rastî, min gelek caran ji sindoqa Efûya Navdewletî (Amnesty International) alîkariya dravî ji bo girtiyên ramanê yên Kurd li Iraq û Sûriyeyê, û her weha li Îran û Tirkiyeyê wergirtiye.

Hemî van faktoran, digel berjewendiya min a kesane û jîngeha erênî ya ku em tê de dijiyan, di avakirin û afirandina arşîva min de rolek lîstin.

Cûrbecûrîya mijaran ji ber wê yekê bû ku ez ne tenê bi tevgera Kurd a li beşa xwe, lê bi hemî beşên din ên Kurdistanê re eleqedar bûm. Ji ber têkiliyên min bi hemû partîyên Kurdî yên li beşên din ên Kurdistanê, û her weha têkiliya min bi hemû hêzên opozîsyonê yên li Rojhilata Navîn, ji yên Sûrî û Tirkan bigire heta Îranî û Iraqîyan, wan gotarên xwe ji min re dişandin.

Her weha di warê îdeolojîk ve, me bawerî bi çarenûsek hevpar hebû, me bawerî bi hemû kesên ku pêwendiya wan bi hêzên pêşverû û demokratîk ên Rojhilata Navîn ve girêdayî bûn, ji ber vê yekê me gelek hevkarî û hevrêzî bi partîyên sîyasî yên demokratîk û pêşverû yên li Sûrîye, Iraq, Tirkiye û Îranê re hebû.

Em gropeke neteweyî ya teng-hizr nebûn, lê em bi tevahî vekirî û hevkar bûn bi hev re, ji ber vê yekê min gotarên têkildarî tevgerên opozîsyonê yên li Sûrîye, Iraq, Tirkiye û Îranê berhev kirin, ku hûn dikarin di arşîva min de bibînin.

Berdewamî heye….

Xelat/ Rojnameya Kurdistanî Nwê