Bingehê Zimanî û Edebî û Siyasî yê Hişmendiya Neteweyî ya Kurdî

MELAYÊ CIZÎRÎ Û EHMEDÊ XANÎ:

Bingehê Zimanî, Edebî û Siyasî yê Hişmendiya Neteweyî ya Kurdî

(Niviseke Berawirdî li ser Du Damezrênerên Edebiyata Klasîk a Kurdî)

Nivîs: Aram Mahir Taha

Pêşgotin

Edebiyata klasîk a kurdî, her çendî arşîva wê ya nivîskî bi awayekî sîstematîk tenê ji sedsalên 16. û 17. û pê ve tê nasîn jî, di warê teşe û pêşvebirina hişmendiya neteweyî û nasnameya kurdî de xwedî roleke bingehîn e. Ev lêkolîn li ser du lêmerkeşên sereke yên vê serdema zêrîn – Melayê Cizîrî (nêz. 1570–1640) û Ehmedê Xanî (1651–1707) – hatiye avakirin û bi metodolojiyeke berawirdî, beşdariyên wan ên di warê ziman, estetîk, perwerde û ramanên siyasî-neteweyî de dinirxîne. Di vê çarçoveyê de, estetîka ruhanî û tesewwufî ya Melayê Cizîrî ku zimanê kurmancî gihandiye asta edebiyata bilind û projeya perwerdeyî-siyasî ya Ehmedê Xanî ya ku bingeha fikrî ya hişmendiya neteweyî ya modern ava kiriye, bi awayekî sîstematîk têne mueyene kirin.Di dîroka çandî ya kurdan de, her çendî tradîsyona devkî bi sedsalan serdest be jî, sedsalên 16. û 17. şahidiya derketina nivîsên kurdî yên bi qalîteya bilind in. Ev dem, bi taybetî di bin siya mîrnişînên kurdî yên xwedî otonomiya nîsbeten fireh û bi saya medreseyan wek navendên hilberîna zanîniyê, bûye qonaxeke krîtîk a ku zimanê kurdî ji statuya zimanê folklorîk derbasî zimanekî edebî, felsefî û akademîk bûye. Di vê prosesa dîrokî de Melayê Cizîrî û Ehmedê Xanî wek du aktorên sereke derdikevin pêş: herdu jî xwedî formasyoneke medresevî ya bi hêz in, bi edebiyat û zanînên erebî û farisî bi kûrahî dizanin, lê bi biryareke îdeolojîk û zimanî zimanê kurdî wek amûra xwe ya bingehîn hildibijêrin û bi vî awayî meşrûtiyeta wî ya çandî û siyasî îlan dikin.

Çarçoveya Dîrokî-Sosyolojîk

Di bin Împaratoriya Osmanî de mîrnişînên kurdî (Botan, Baban, Soran, Hekarî, Hakkârî, Bitlîs, Bazîd û hwd.) xwedî otonomiyeke nisbî bûn û medrese û tekkeyên wan bûn navendên hilberîna zanînê (Bruinessen, 1992; Özoglu, 2004). Ev rewş hişt ku alimên kurd bi zimanên erebî, farisî û tirkî bi kûrahî perwerde bibin, lê di heman demê de bi biryareke îdeolojîk a xurt zimanê kurmancî wek amûra vegotina xwe ya bingehîn hildibijêrin (Hassanpour, 1992; Kreyenbroek & Allison, 1996).

Melayê Cizîrî (ca. 1570–1640): Avakerê Estetîka Metafizîkî ya Kurdî

Melayê Cizîrî (navê tam: Ehmedê Cizîrî), di axa Mîrnişîna Botânê de ji dayik bûye û wek alimekî rêya Neqşîbendî tê nasîn. Berhema wî ya yekane Dîwan (nêz. 8.000 beyît) yekemîn numûneya berfireh a edebiyata tesewwufî ya bi kurmancî ye ku bi awayekî sîstematîk felsefeya vehdet-i vucûdê bi estetîka helbesta klasîk re li hev tîne. Cizîrî, di nav qadeke pirzimanî de, bi bijardeya kurdî ne tenê helbestên xwe nivîsîne, lê di heman demê de valahiyeke metafizîk û estetîkî ya ku heta wê demê di zimanê kurdî de tune bûye, dagirtîye.Di Dîwanê de evîn ne tenê wek hisseke şexsî, lê wek tecrubeyeke ontolojîk û kozmîk tê temaşekirin; têkiliya mirov-Xwedê bi sembol û îşareteke kûr tê îfadekirin. Bi vî awayî Cizîrî zimanê kurmancî ji bo vegotina mijarên herî bilind ên felsefeya Îslamî meşrû dike û wî digihîne asta zimanên “edebiyata bilind” (edebiyata klasîk a erebî û farisî).

Di warê zimanî de jî, wî sentaksa kurmancî bi arûza klasîk re li hev anîye, bi dehan têgehên nû yên tesewwufî ji erebî û farisî wergerandine an jî bi awayekî orîjînal di kurdî de afirandine. Dîwana wî di medreseyan de wek metneke bingehîn hatiye xwendin û bûye çavkaniya sereke ya perwerdeya estetîk û ruhanî ya nifşên paşerojê.

Çavkanî û Edîtîyonên Krîtîk

Dîwana Melayê Cizîrî ya herî kevn manuscripta Stenbolê ya 1192/1778 e (Rizgar, 1990). Edîtîyonên krîtîk ên nûjen ên Mehmed Uzun & Abdurrahman Şeref (1990), M. Emin Bozarslan (1998) û ya herî dawî ya Kadri Yıldırım & Şerko Bêkes (2017) ne. Edîsyona Kadri Yıldırım (2017) li ser 14 nusxeyan hatiye amadekirin û ji bo lêkolînên akademîk bûye standard.

Estetîka Tesewwufî û Vehdet-i Vucûd

Cizîrî di bin bandora Îbn Erebî (1165–1240) û Mewlana (1207–1273) de felsefeya yekîtiya hebûnê bi estetîka arûza klasîk re li hev tîne (Yıldırım, 2017; Shakely, 1994). Evîn di Dîwana wî de ne tenê hisseke şexsî, lê tecrubeyeke ontolojîk e ku mirov bi Xwedê ve girê dide. Mînak:

«Ey dilberê bi cama cemalê, camê bi destê min da / Min vexwar û ez ketim hâlê, di hâlê de bûm fenâ» (Dîwan, beyît 1247, ed. Yıldırım 2017: 412)

Cizîrî bi vî awayî zimanê kurmancî ji bo vegotina mijarên herî kûr ên felsefeya Îslamî meşrû dike û wî digihîne asta zimanên “edebiyata bilind” ên erebî û farisî (Chyet, 1991; Kreyenbroek, 1992).

Beşdariyên Zimanî

Sentaksa kurmancî bi arûza erebî-farisî re bi awayekî bêkêmasî li hev aniye (Rizgar, 1990).

Bi dehan têgehên nû yên tesewwufî anîne nav kurdî: vahdet, fena, beqa, tecellî, zikr, hal, makam, işq, muhabbet, cemal, celal û hwd. (Bozarslan, 1998; Yıldırım, 2017).

Dîwan di medrese û tekkeyên Kurdistanê de bi sedsalan wek metneke bingehîn hatiye xwendin (Bruinessen, 1992).

Ehmedê Xanî (1651–1707): Damezrênerê Teoriya Siyasî ya Neteweyî ya Kurdî

Ehmedê Xanî (1651–1707), li Bazîdê ji dayik bûye û bi berhemên xwe yên wek Mem û Zîn (2.650 beyît), Nûbihara Biçûkan û risaleyên aqaidê, di dîroka ramanê ya kurdî de cihekî bêhempa digire. Xanî yekemîn zimanzanê kurd e ku bi awayekî sîstematîk destûr û ferhengeke kurdî (Nûbihara Biçûkan) nivîsiye û bi vî awayî zimanê kurdî wek zimanekî perwerdeyî û zanistî îlan kiriye.Lê ya herî girîng, Xanî di Mem û Zînê de yekemîn teoriya siyasî ya neteweyî ya kurdî bi awayekî zelal pêşkêş dike. Li gorî wî, nebûna dewleteke kurdî ne “qeder” e û ne jî “hikmeta Xwedê” ye, lê encama bêyekîtî, parçeketina navxweyî û bindestiya biyanî ye. Ev nêrîn, beriya teoriyên neteweperestiyê yên Ewropî yên sedsala 19. bi du sedsalan, bingeha hişmendiya neteweyî ya modern ava dike.

Çavkanî û Edîtîyonên Krîtîk

Mem û Zîn: Edîsyona krîtîk a herî dawî ya M. Emin Bozarslan (1968, li ser 23 nusxeyan), ya Kadri Yıldırım (2014) û ya Zeynelabîdîn Zinar (1995). Nûbihara Biçûkan: Edîsyona krîtîk a Abdurrahman Şeref û Mehmed Uzun (1984).

Nûbihara Biçûkan û Destûra Kurdî ya Pêşîn

Xanî di sala 1694–95an de Nûbihara Biçûkan nivîsî û bi vî awayî yekemîn ferheng û destûra sîstematîk a kurdî afirand (Xanî, 1695/1984; Malmîsanij, 1988). Ev berhem zimanê kurdî wek zimanekî perwerdeyî û zanistî îlan dike.

Mem û Zîn wek Manîfestoya Siyasî

Xanî di pêşgotina Mem û Zînê de (beyît 21–52) bi awayekî eşkere teoriyeke neteweyî pêşkêş dike:

«Eger ew hebûya ittifaqê me / Ji bo me padîşahî û saltanatê me Lê em bûne parçe parçe û perîşan / Ji ber wê em di bin destê ecnebiyan» (Mem û Zîn, beyît 37–40, ed. Yıldırım 2014: 38–39)

Ev gotin beriya teoriyên neteweperestiya Ewropî yên sedsala XIX bi 150–200 salî ne (Hassanpour, 1992; Vali, 1996; Jwaideh, 2006). Alegoriya siyasî ya berhemê wiha hatiye şîrovekirin:

• Mem → îrada neteweyî ya kurdan
• Zîn → Kurdistan û azadî
• Bekir → xayînên navxweyî
• Dagirkerên biyanî → Osmanî û Safevî (Xanî, 1692/2014; Blau, 1989; Shakely, 1992)

Berawirdkirina Sîstematîk

War

Melayê Cizîrî

Ehmedê Xanî

Qada sereke

Estetîk û metafizîk

Perwerde, ziman û siyaset

Bijardeya zimanî

Kurdî ji bo vegotina bilind

Kurdî ji bo perwerde û hişmendiya neteweyî

Nêrîna siyasî

Ne rasterast, lê di tesewwufê de azadî

Teoriya neteweyî ya zelal û modern

Berhemên bingehîn

Dîwan (ca. 8.000 beyît)

Mem û Zîn, Nûbihara Biçûka,Eqideya İmanê,Diwan

Bandora demdirêj

Ruhê estetîk û ruhanî yê çanda kurdî

Bîhn û îradeya siyasî ya nasnameya kurdî

Encam

Herdu lêmerkeşên mezin di warên cuda de temamkerên hev in:

Melayê Cizîrî zimanê kurdî di qada estetîk û metafizîkê de bilind dike û wî di nav zimanên “edebiyata bilind” de cih digire.

Ehmedê Xanî jî heman ziman di qada perwerde, zanîn û siyaseta neteweyî de wek amûrekî hişmendiyê bi kar tîne.

Bi hev re ew avahiya bingehîn a nasnameya kurdî ya modern ava dikin: Cizîrî bi estetîka xwe ya ruhanî “ruh”ê çandî, Xanî bi projeya xwe ya perwerdeyî û siyasî “bîhn”ê siyasî yê vê nasnameyê dide. Ji ber vê yekê, di dîroka çandî û ramanî ya kurdî de ew ne tenê helbestvanên mezin, lê damezrênerên hişmendiya neteweyî ya modern in û bingeha edebiyat û ramanên siyasî yên kurdî yên îro danîne.Ev nivis nîşan dide ku sedsalên 16. û 17. ne tenê qonaxeke edebî, lê di heman demê de qonaxeke krîtîk a teşeya nasnameya neteweyî ya kurdî ye û Melayê Cizîrî û Ehmedê Xanî di vê prosesê de wek du stûnên bingehîn radiwestin.

 ----------------------------

 Çavkanî

Blau, J. (1989). “Le rôle des cheikhs et des poètes dans la formation de la conscience nationale kurde”. Peuples Méditerranéens, 47–48.

Bozarslan, M. E. (1968). Mem û Zîn (edîsyona krîtîk). Istanbul.

Bruinessen, M. van (1992). Agha, Shaikh and State. London: Zed Books.

Chyet, M. L. (1991). Kurdish–English Dictionary. Yale University Press.

Hassanpour, A. (1992). Nationalism and Language in Kurdistan, 1918–1985. San Francisco: Mellen Research University Press.

Jwaideh, W. (2006). The Kurdish National Movement. Syracuse University Press.

Kreyenbroek, P. G. (1992). “On the Kurdish Language”. In The Kurds: A Contemporary Overview. Routledge.

Malmîsanij (1988). Nûbihara Biçûkan. Stockholm.

Özoglu, H. (2004). Kurdish Notables and the Ottoman State. SUNY Press.

Rizgar, B. (1990). Dîwana Melayê Cizîrî (transkrîpsiyon û werger). London.

Shakely, F. (1992). Kurdish Nationalism in Mem û Zîn of Ehmed-î Xanî. London.

Shakely, F. (1994). “Mela Huseyn Bateyî and Mela Ehmedê Cizîrî”. Kurdish Studies, 6.

Scalbert-Yücel, C. (2017). “The Invention of a Tradition: The Kurdish Literary Heritage”. In The Kurdish Question Revisited. Hurst.

Vali, A. (1996). “The Making of Kurdish Identity in Iran”. Critique, 7.

Vali, A. (2011). Kurds and the State in Iran. I.B. Tauris.

Yıldırım, Kadri (2014). Mem û Zîn (edîsyona krîtîk). Istanbul: Nûbihar.

Yıldırım, Kadri (2017). Dîwana Melayê Cizîrî (edîsyona krîtîk li ser 14 nusxeyan). Istanbul: Nûbihar.Zinar, Zeynelabîdîn (1995). Mem û Zîn (transkrîpsiyon). Istanbul.

XELAT